ΠΑΡΕΚΚΛΙΝΟΥΣΑ Ή ΕΚΤΡΟΠΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ

Από άποψη κοινωνιολογική, ο ρόλος έχει δύο διαστάσεις: την υποκειμενική και την αντικειμενική. Η αντικειμενική διάσταση είναι ο ρόλος ως κανονιστικό πρότυπο (δηλ. ένα πλαίσιο αναφοράς που προσανατολίζει τη δράση του φορέα του ρόλου). Η υποκειμενική διάσταση ενός ρόλου είναι ο ρό- λος όπως τον αντιλαμβάνεται και τον εκδηλώνει ο φορέας του. Όπως εύκολα γίνεται αντιληπτό, οι δυο αυτές διαστάσεις δεν συμπίπτουν. Η υποκειμενική διάσταση αποτελεί πάντοτε μια απόκλιση από τον κανόνα. Η απόκλιση είναι η κοινωνικά παραδεικτή απόσταση της εκπλήρωσης από το πρότυπο του ρόλου. Από ένα σημείο και μετά, η απόκλιση συνιστά παράβαση κοινωνικού κανόνα (νόμου, εθίμου ή συνήθειας) και κρίνεται ως κοινωνικά απαράδεκτη. Γίνεται τότε εκτροπή ή πα- ρέκκλιση, απέναντι στην οποία η κοινωνία αντιτάσσει κάποια μορφή κοινωνικού ελέγχου. Επομένως, η έκτροπη συμπεριφορά ή κοινωνική απόκλιση ή κοινωνική παρέκκλιση (deviant behavior / deviance) είναι η συμπεριφορά που παραβιάζει τους κοινωνικούς κανόνες ή τις προσδοκίες μιας κοινωνικής ομάδας ή μιας ολόκληρης κοινωνίας. Πρόκειται για συμπεριφορά που απομακρύνεται από τα κοινωνικώς παραδεκτά πρότυπα συμπεριφοράς και που κρίνεται από έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων ότι ξεπερνά τα όρια της ανεκτικότητας. Όπως είδαμε, οι κοινωνικοί κανόνες (δηλαδή οι κανόνες που κατευθύνουν τα άτομα σχετικά με το πώς να ενεργούν ή πώς να συμπεριφέρονται) χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία και κα- λύπτουν ένα ευρύ φάσμα ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι κοινωνικοί κανόνες περιλαμβάνουν τους κανόνες οδικής κυκλοφορίας, τους κανόνες των διαφόρων αθλημάτων, τους γραπτούς και τυπικούς νόμους που περιλαμβάνονται στο Αστικό και στο Ποινικό δίκαιο κάθε σύγχρονης κοι- νωνίας, τους άγραφους κανόνες σχετικά με τον ενδεδειγμένο τρόπο ένδυσης, κόμμωσης, κ.ο.κ. Άτομα που εκδηλώνουν αποκλίνουσα ή παραβατική συμπεριφορά (δηλ. παραβατικά άτομα) είναι οι χίπις, οι άνθρωποι με ψυχικές διαταραχές ή νοητικά νοσήματα, αυτοί που πάσχουν από AIDS, οι αλκοολικοί, οι γυμνιστές, οι ναρκομανείς, οι πανκ, οι αθλητές που ντοπάρονται, οι φο- νιάδες, οι κλέφτες, οι μαφιόζοι, αυτοί που παραβιάζουν κατά συνήθεια τις ώρες κοινής ησυχίας, όσοι φοράνε σορτσάκια και αθλητικά παπούτσια σ’ έναν γάμο, όσοι γελάνε σε μια κηδεία, κ.ο.κ. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά είναι κοινωνικά προσδιορισμένη συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, ο χαρακτηρισμός μιας συμπεριφοράς ή μιας ενέργειας ως αποκλίνουσας ποικίλλει σημαντι- κά, ανάλογα με την ιστορική εποχή, τον τόπο και την κοινωνική ομάδα. Ιδιαίτερα πρέπει να τονι- στεί η σχετικότητα της απόκλισης μέσα στο χρόνο, καθώς αυτό που θεωρείται απόκλιση σε δεδομέ- νη ιστορική στιγμή μπορεί να είναι γενικώς παραδεκτή συμπεριφορά σε μιαν άλλη. Έτσι, παρατη- ρείται ένας αναπροσδιορισμός της αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Τα τρία παραδείγματα που ακο- λουθούν είναι χαρακτηριστικά: (1) Η “ιατρικοποίηση” της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Μετά τον Δεύτερο Παγκό- σμιο Πόλεμο, η χαρτοπαιξία, ο αλκοολισμός, ο εθισμός στα ναρκωτικά και πολλές μορφές διανοητικής ασθένειας προσδιορίζονταν ως είδη “κακής” και “αμαρτωλής” συμπεριφοράς. Ωστόσο τις τελευταίες δύο δεκαετίες, έχει γίνει περισσότερο αποδεκτό ότι αυτού του είδους οι συμπεριφορές είναι “ιατρικά προβλήματα” και “διαταραχές” που παρουσιάζουν μεγαλύτερες ομοιότητες με σωματικές ασθένειες. (2) Η “κανονικοποίηση” της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Στη δεκαετία του 1950 και 1960, ακόμη και σε μεγάλες πολυπολιτισμικές κοινωνίες όπως των Η.Π.Α., οι μονογονεϊκές οι- κογένειες ήταν ένα στατιστικά σπάνιο και κοινωνικά μη αποδεκτό φαινόμενο. Οι άντρες και οι γυναίκες που έπαιρναν διαζύγιο ή που επέλεγαν να μεγαλώσουν μόνοι/ες τους ένα παιδί θεωρούνταν από τους περισσότερους ως χαρακτηριστικό δείγμα αποκλίνουσας συμπεριφοράς. 2 (3) Η δημιουργία νέων “κατηγοριών” παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Κυρίως λόγω της συσσώρευσης γνώσεων χάρη στις έρευνες επιστημών όπως η ιατρική και η κοινωνιολογία, αρ- κετά είδη συμπεριφοράς που παλαιότερα θεωρούνταν ότι βρίσκονταν «μέσα στα πλαίσια» της κοινωνικά παραδεκτής συμπεριφοράς, σήμερα πλέον βρίσκονται εκτός των πλαισίων αυτών και μέσα στον χώρο της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς. Παραδείγματα τέτοιων συμπεριφο- ρών είναι ο βιασμός συζύγου από σύζυγο, το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους και ο πολιτικά μη ορθός λόγος (π.χ. το να αποκαλούμε κάποιον “μπάσταρδο” αντί για “παιδί γεννημένο ε- κτός γάμου των γονέων του”, ή “τρελό” αντί για “ψυχικά διαταραγμένο”). Είναι χαρακτηριστικό ότι οι δύο κύριες σχολές κοινωνιολογικής σκέψης διαφωνούν σχετικά με την κοινωνική απόκλιση. Πιο συγκεκριμένα, οι εκπρόσωποι της Σχολής του Λειτουργισμού τονίζουν ότι τα μέλη ενός κοινωνικού συνόλου πρέπει να σέβονται τους κοινωνικούς κανόνες εάν το συγκεκριμένο κοινωνικό σύνολο θέλει να επιβιώσει. Οι κοινωνίες κυριολεκτικά δεν θα μπορού- σαν να λειτουργήσουν εάν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων παραβίαζε διαρκώς τους κανόνες “σω- στής” συμπεριφοράς. Εκφράζοντας μια διαφορετική άποψη, οι εκπρόσωποι της σχολής των Συ- γκρούσεων επισημαίνουν ότι πολλές φορές, η αντίσταση μεγάλου αριθμού ατόμων σε εδραιωμέ- νους κοινωνικούς κανόνες είναι ο μοναδικός τρόπος να επέλθουν κοινωνικές αλλαγές και κοινω- νική πρόοδος. Για να αναφέρουμε ένα ιστορικό παράδειγμα, έτσι ακριβώς καταργήθηκε ο θεσμός της δουλείας στις Η.Π.Α. Μια σημαντική θεωρία που έχει διατυπωθεί σε σχέση με την έκτροπη συμπεριφορά είναι η θεωρία του οριακού ανθρώπου. Πρωτοδιατυπώθηκε από τον αμερικανό κοινωνιολόγο Robert E. Park το 1928 (στο άρθρο του “Human Migration and the Marginal Man”, American Journal of Sociology, vol. 33) και αναπτύχθηκε περαιτέρω το 1937 από τον Everett B. Stonequist (The Marginal Man: A Study in Personality and Culture Conflict, New York). Η θεωρία αυτή βλέπει την εκτροπή ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης δυο ανταγωνιστικών πλαισίων κοινωνικοποίησης. Ο οριακός άνθρωπος είναι ε- κείνος που κοινωνικοποιείται σε δυο διαφορετικά και ανταγωνιστικά συστήματα, με αποτέλεσμα να κατέχεται από εσωτερικές συγκρούσεις και να εκδηλώνει μια συμπεριφορά που παρεκκλίνει από τη συνηθισμένη. Η κοινωνικοποίηση σε δυο συστήματα μπορεί να οφείλεται στο ότι ο οριακός άνθρωπος προέρχεται από την επιμιξία δύο φορέων διαφορετικών πολιτισμών (μικτοί γάμοι) ή στο ότι κοινωνικοποιήθηκε ταυτόχρονα ή αλληλοδιαδόχως σε δύο διαφορετικά συστήματα. Η πε- ρίπτωση του μέλους μιας θρησκευτικής αλλά και πολιτιστικής μειονότητας, όπως και η περίπτωση ενός μετανάστη ή μιας γυναίκας που γεννήθηκε και μεγάλωσε σε μια αφρικανική χώρα, αλλά μετά την ενηλικίωσή της ζει μόνιμα σε χώρα της Δύσης, είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα οριακών ανθρώπων. Ο οριακός άνθρωπος είναι δημιούργημα της σύγχρονης βιομηχανικής-αστεακής κοινωνίας, ένα από τα γνωρίσματα της οποίας είναι και η μεγάλη γεωγραφική (από τόπο σε τόπο) και κοινωνική (από βαθμίδα σε βαθμίδα) κινητικότητα των ανθρώπων. Η κινητικότητα αυτή συνεπάγεται την αποσύνδεση του ατόμου από το βασικό κοινωνικό του πλαίσιο και την ανάγκη ένταξής του σε ένα νέο πλαίσιο.