Placebo – O δρόμος προς της αυτοΐαση

Oρισμός

Πολλοί ορισμοί θα μπορούσαν να δοθούν για να αποτυπώσουν το νόημα του φαινομένου placebo (όρος ο οποίος προέρχεται από τη λατινική γλώσσα και σημαίνει «θα ευχαριστήσω»), όμως κανείς από αυτούς δεν θα μπορούσε να είναι απόλυτος. Σε γενικές γραμμές, ως φαινόμενο placebo (ή απάντηση placebo) θα μπορούσε να χαρακτηριστεί οποιαδήποτε παρατηρηθείσα βελτίωση στην υγεία ενός ατόμου, κατόπιν απόκρισης σε πλασματική θεραπεία που έχει παρασχεθεί. Η θεραπεία αυτή αναφερόμενη κοινώς ως placebo, προσομοιάζει σε όλα μία κανονική ιατρική θεραπεία, χωρίς στην πραγματικότητα να είναι.

Είδη placebo

Το παλαιότερο και πιο συνηθισμένο είδος placebo είναι τα χάπια. Χωρίς να περιέχουν καμία δραστική φαρμακευτική ουσία (συνήθως έχουν ως βάση τη ζάχαρη ή το αλεύρι), η χορήγησή τους σε πολλές περιπτώσεις προκαλεί στον ασθενή παρόμοια αποτελέσματα με αυτά της χορήγησης πραγματικής φαρμακευτικής αγωγής. Το πιο εντυπωσιακό όμως είναι ότι τα αποτελέσματα αυτά ποικίλλουν ανάλογα με το είδος, το μέγεθος και το χρώμα του χαπιού. Έτσι, έχει παρατηρηθεί πως τα «ακριβά», χρωματιστά και μεγαλύτερα χάπια δρουν καλύτερα από τα υποτιθέμενα φθηνότερα, τα λευκά και τα μικρότερα σε μέγεθος. Ακόμα, τα χάπια κόκκινου χρώματος λειτουργούν περισσότερο διεγερτικά συγκριτικά με τα μπλε, που θεωρούνται ότι έχουν κατασταλτική δράση. Τέλος, αναφορικά με τη μορφή και το σχήμα του χαπιού, αποδείχτηκε ότι οι κάψουλες έχουν αποτελεσματικότερη δράση σε σχέση με τις ταμπλέτες.

Ως placebo μπορούν να δράσουν με εξίσου θεαματικά αποτελέσματα και οι προσομοιώσεις άλλων θεραπευτικών μέσων και τεχνικών, όπως τα πόσιμα διαλύματα (κατά προτίμηση χρωματιστά), τα εισπνεόμενα σπρέι, οι ενέσεις (περιέχουσες συνήθως φυσιολογικό ορό), η επίδεση, ο βελονισμός και οι εικονικές χειρουργικές επεμβάσεις (αρθροσκοπική, σπονδυλοπλαστική, καρδιαγγειακές επεμβάσεις, κ.τ.λ.). Παρατηρήθηκε λοιπόν ότι οι ενέσεις ψευδοφαρμάκου έχουν καλύτερα αποτελέσματα από τα ψεύτικα χάπια και οι εικονικές χειρουργικές επεμβάσεις (με πραγματικές τομές και συρραφές), έχουν ισχυρότερο αντίκτυπο από ό, τι οι ενέσεις. Οι εικονικές επεμβάσεις έχουν επίσης υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας ως placebo θεραπεία σε σχέση με τον βελονισμό.

Εκλυτικοί παράγοντες

Πολύ σημαντικοί παράγοντες εμφάνισης placebo απόκρισης, είναι η κουλτούρα και η ψυχολογική κατάσταση του ασθενή, η πίστη και η εμπιστοσύνη, τα κίνητρα και οι προσδοκίες του για θετική εξέλιξη, καθώς και οι συνθήκες της θεραπείας (εξωγενείς παράγοντες). Εξίσου σημαντικός παράγοντας όμως είναι ο ίδιος ο γενετικός του κώδικας και η προδιάθεσή του να «αυτοϊαθεί»(ενδογενείς παράγοντες). Είναι γεγονός ότι για τις ίδιες ασθένειες παρατηρήθηκε διαφορετικό ποσοστό απάντησης placebo ανάλογα με τον ασθενή, αλλά και ανάλογα με τον λαό και τη χώρα όπου εφαρμόστηκε η ίδια placebo θεραπεία.

Ιδιαίτερα σπουδαίο ρόλο παίζει το θεραπευτικό τελετουργικό, καθώς επίσης και η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον θεράποντα και τον θεραπευόμενο. Αποδείχτηκε λοιπόν, πως όσο μεγαλύτερη προσοχή και φροντίδα λαμβάνει ο ασθενής, όσο καλύτερη είναι η σχέση του με τον γιατρό και μεγαλύτερη η εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του και όσο μεγαλύτερη η πίστη του στο αποτέλεσμα, τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες για «ανακαλούμενη ευεξία» (remembered wellness). Σύμφωνα με αυτή την παρατήρηση, το γνωστό πείραμα του Παβλώφ με την επίδειξη των εξαρτημένων αντανακλαστικών, κάθε άλλο παρά άσχετο με το φαινόμενο placebo δείχνει. Επιπρόσθετα, το Hawthorne effect, βάση του οποίου παρατηρήθηκε ότι οι συμμετέχοντες σε ένα πείραμα αποδίδουν καλύτερα όταν νιώθουν πως παρακολουθούνται, ανεξαρτήτως των συνθηκών, φαίνεται ότι έχει κι αυτό εφαρμογή στο φαινόμενο placebo.

Η δύναμη του λόγου από μόνη της μπορεί να αποτελέσει placebo παράγοντα. Σε σχετική έρευνα παρατηρήθηκε ότι άτομα που είχαν ενημερωθεί από τους ερευνητές πως η ποιότητα του ύπνου τους ήταν καλή και πάνω από τον μέσο όρο, παρουσίασαν μεγαλύτερη διαύγεια και λειτουργικότητα κατά τη διάρκεια της ημέρας, ανεξάρτητα από την πραγματική ποιότητα του ύπνου τους κατά τη διάρκεια της νύχτας. Από την άλλη, η άποψη ότι το placebo λειτουργεί μόνο στο πλαίσιο του αποπροσανατολισμού, έχει καταρριφθεί. Με μελέτη του αποδείχτηκε πως ασθενείς με σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου που ενημερώθηκαν ότι λαμβάνουν placebo χάπια και πληροφορήθηκαν για τις πιθανές ευεργετικές τους ιδιότητες από τον ερευνητή, ανέφεραν σε μεγάλο ποσοστό σημαντική ανακούφιση από τον πόνο.

Το φαινόμενο placebo αποδείχτηκε ότι εμφανίζεται όχι μόνο σε συνειδητό, αλλά και σε υποσυνείδητο επίπεδο. Σε σχετικό πείραμα επιτεύχθηκε στο μυαλό των ασθενών η συσχέτιση της έντασης του τεχνικά προκληθέντος πόνου, με πρόσωπα τα οποία εμφανίζονταν τόσο γρήγορα σε μια οθόνη, που οι συμμετέχοντες στο πείραμα δεν ήταν σε θέση να ξεχωρίσουν ποιο είναι ποιο. Παρ’ όλα αυτά, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, όταν ή έκθεση στον πόνο επαναλαμβάνονταν σε συνδυασμό με την επίδειξη αυτών των προσώπων, ο εγκέφαλος αντιλαμβανόταν τον πόνο σύμφωνα με την ένταση που είχε καταχωρήσει στην προηγούμενη έκθεσή του συνδυαστικά με κάθε πρόσωπο, και όχι σύμφωνα με την πραγματική του ένταση. Έτσι, πρόσωπά που είχαν συνδυαστεί με χαμηλά επίπεδα πόνου, προξενούσαν λιγότερο πόνο, ανεξάρτητα από το πόσο ο ερευνητής πονούσε πραγματικά τους εξεταζόμενους.

Θεραπευτικά αποτελέσματα

Τα αποτελέσματα των placebo θεραπειών δεν είναι ποτέ εγγυημένα και εμφανίζουν ευρύ φάσμα διακύμανσης ανάλογα με την πάθηση στην οποία εφαρμόζονται. Σε καταστάσεις όπως πόνος, κόπωση, άγχος, κατάθλιψη, διαταραχές ύπνου, σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου, υπέρταση και νόσος Parkinson, έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να επιτευχθεί ικανοποιητική εμφάνιση φαινομένου placebo, σε ποσοστό 30% με 60% (ειδικά στην κατάθλιψη το ποσοστό αυτό αγγίζει το 80%, προσεγγίζοντας αυτό της επιτυχούς θεραπείας με αληθινά αντικαταθλιπτικά, που είναι λίγο πάνω από 90%, με μεγαλύτερη όμως θεραπευτική διάρκεια από το placebo). Αντίθετα, σε άλλες παθήσεις όπως ο καρκίνος και διάφορες ιώσεις, δεν έχει υπάρξει κανένα αποδεδειγμένα επιτυχές αποτέλεσμα placebo μέχρι στιγμής. Είναι, λοιπόν, υπαρκτά τα όρια του φαινομένου placebo, που φαίνεται πως στις περισσότερες περιπτώσεις σχετίζεται πιο πολύ με την ανακούφιση, παρά με την ίαση.

Συμπεράσματα

Η σύγχρονη επιστήμη έχει πλέον αποδείξει ότι το φαινόμενο placebo δεν είναι απλά κάποια παραίσθηση ή αυταπάτη, αλλά ένα απεικονίσιμο και μετρήσιμο γεγονός που λάμβανε χώρα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Επιπλέον, επέδειξε πως τα placebos δεν δρουν διαμέσου κάποιων μαγικών μονοπατιών, αλλά ενεργοποιώντας τους ίδιους μηχανισμούς με τα γνωστά συμβατικά φάρμακα. Για αυτό και σήμερα το placebo χρησιμοποιείται στη φαρμακολογική έρευνα ως κριτήριο απελευθέρωσης ενός νέου φαρμάκου στην αγορά πολλών κρατών.

Παρά τις όποιες αντίθετες απόψεις, η κλινική έρευνα έχει δείξει ότι τα placebos μπορούν όντως να δράσουν ευεργετικά σε αρκετές καταστάσεις. Το ότι από μια πλασματική θεραπεία μπορεί να προκύψει ένα γνήσιο βιοψυχοκοινωνικό φαινόμενο με πραγματικά οφέλη για την υγεία του ασθενούς, αποτελεί από μόνο του κάτι για το οποίο ο κόσμος της επιστήμης αξίζει σίγουρα να αφιερώσει πολύ χρόνο στο μέλλον. Γιατί πράγματι, το φαινόμενο placebo έχει πολύ μεγάλη ιστορία για να είναι απλά ένας όρος που εφευρέθηκε με σκοπό την εξαπάτηση.