Αν κάτι πρέπει να μας ανησυχεί σήμερα, είναι η φασιστικοποίηση της ελληνικής κοινωνίας. Οι «αντικειμενικές» συνθήκες δεν αρκούν ως εξήγηση. Δεν έχουμε το μονοπώλιο της συμφοράς. Φτώχεια, πείνα, ανθρωπιστική κρίση υπάρχουν κι αλλού, χωρίς αυτό να σηματοδοτεί έκρηξη του φασισμού. Κάτι τέτοιο σχετίζεται με την υποκειμενοποίηση της κρίσης, το πώς ερμηνεύεται και βιώνεται.
Χονδρικά, υπάρχουν δύο στάσεις: η ενοχή («φταίμε εμείς») και η θυματοποίηση («φταίνε οι άλλοι»). Φταίμε εμείς οι πολίτες, που κλέβουμε το κράτος, πετάμε τα σκουπίδια όπου να ’ναι, έχουμε πολύ χαλαρή σχέση με την τήρηση των κανόνων, φταίει το ελληνικό κράτος που δυσλειτουργεί και δίνει επιδόματα σε χιλιάδες ανύπαρκτους τυφλούς κ.ο.κ. Η ερμηνεία της ενοχής έχει δύο βασικές συνιστώσεις. Από τη μία, απαιτεί αυτοκριτική και αλλαγή στις πρακτικές. Από την άλλη, απαιτεί νοικοκύρεμα του κράτους ή, ακόμα, στη φιλελεύθερη εκδοχή του, «αποκρατικοποίηση».
Ερχόμαστε στη δεύτερη τυπική ερμηνεία: Φταίνε οι άλλοι. Το πρόβλημα είναι, βέβαια, ποια μορφή παίρνουν αυτοί οι άλλοι. Γιατί τον ρόλο του «άλλου» μπορεί να τον παίξει η Γερμανία, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, ο ευρωπαϊκός ιμπεριαλισμός, ο καπιταλισμός ή ο Αφγανός μετανάστης. Όλα αυτά είναι ενσαρκώσεις του άλλου, που φταίει για τη μιζέρια μου· που φταίει για την κρίση: όχι εγώ, ο άλλος.
Όταν το 2008 άρχισε να ξεσπάει η κρίση, μεγάλο μέρος της μεσοαστικής τάξης, που δεν είχε ακόμα πληγεί, φλέρταρε με την ερμηνεία της ενοχής που πριμοδοτούσαν οι δανειστές μας, η εγχώρια πολιτική ηγεσία των κυβερνητικών κομμάτων και τα κυρίαρχα ΜΜΕ, με φράση-κλειδί: «Όλοι μαζί τα φάγαμε». Αυτή η συν-ενοχή σήμαινε μια κάποια συν-πληρωμή του χρέους. Στην πορεία φάνηκε ότι, ακόμα κι αν «όλοι μαζί τα φάγαμε, μερικοί από εμάς θα τα πληρώσουν».Έτσι άρχισε να ενισχύεται η ερμηνεία της θυματοποίησης. Ήταν αναμενόμενο ότι οι δυνάμεις της Αριστεράς, καθώς και η αντιμνημονιακή ρητορική θα κέρδιζαν έδαφος. Στην πορεία όμως προέκυψε η άνοδος του φασισμού και της ξενοφοβίας, σε βίαιες και απροκάλυπτες μορφές. Και είναι λογικό, όταν «φταίει μόνο ο άλλος».
Απέναντι σε αυτήν τη φασιστικοποίηση, η Αριστερά μπορεί να κρατήσει δύο στάσεις: της αυτοκριτικής («φταίμε κι εμείς») ή της αποποίησης ευθυνών («φταίνε μόνο οι άλλοι»).
Είναι ενδεικτική η ερμηνεία ότι η πλειονότητα των ψηφοφόρων της Χρυσής Αυγής «δεν ήξερε» ότι ήταν φασιστικό κόμμα και συμμορία που μαχαιρώνει μετανάστες. Μετά τα πολυάριθμα επεισόδια, ανάμεσα στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις, «δεν ήξερε, δεν έμαθε»; Στο ίδιο πλαίσιο, και η ερμηνεία ότι ευθύνεται η προπαγάνδα των ΜΜΕ και οι εκβιασμοί που δεν κέρδισε ο ΣΥΡΙΖΑ. Πάντως, σε τελική ανάλυση, ο λαός ποτέ δεν φταίει: είναι θύμα πιέσεων ή άγνοιας. Πρόκειται για ερμηνευτικά σχήματα που επαναλαμβάνουν το κλασικό ελάττωμα της προοδευτικής ιντελιγκέντσιας: αντιμετωπίζει τον λαό σαν ανήλικο παιδάκι.
Ένας πολιτικός λόγος που δεν κάνει άλλο παρά να χαϊδεύει τα αφτιά των ακροατών του είναι εύκολο να εκτροχιαστεί σε εθνικιστικές κορώνες — κυρίως όταν οι μικρομεσαίες τάξεις πλήττονται και φοβούνται. Η «ελληνική κρίση» δεν είναι προϊόν της φοροδιαφυγής ή του πελατειακού κράτους. Δεν μπορούμε να εξισώσουμε την ευθύνη κάποιου που παίρνει ένα επίδομα τυφλού με τα ευρωπαϊκά κεντρα αποφάσεων και τη νεοφιλελεύθερη θεραπεία-σοκ.
Τι επιθυμούν όμως όσοι αντιστέκονται; Επιστροφή στο παλιό, την Ελλάδα με τα αυθαίρετα, τα φτηνά καταναλωτικά δάνεια, τα 4×4, τους διορισμούς στο δημόσιο; Το σύστημα αναπαράγεται στον βαθμό που παράγει και αναπαράγει τα υποκείμενά του. Πραγματική αλλαγή δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο στο μέτρο που εμπλέκει το ίδιο το υποκείμενο, το ταρακουνάει από την αναπαυτική του κριτική καρέκλα: δεν μπορεί να φταίει μόνο ο άλλος.
Μπορούμε να ορίσουμε τον φασισμό σαν υποκειμενικότητα ως εξής: ο άλλος είναι τελείως άλλος (ο άλλος είναι τελείως ομοφυλόφυλος κι εγώ καθόλου, τελείως βρωμιάρης κι εγώ καθαρός κ.ο.κ.). Επομένως, για ό,τι μου συμβαίνει φταίει μόνο ο άλλος και ως θύμα δικαιούμαι να τον αφανίσω.
Για την «αναπαυτική Αριστερά» φταίνε μόνο οι άλλοι ή το Σύστημα, ο μεγάλος Άλλος. Η κριτική της απόλυτης θυματοποίησης δεν σημαίνει να πάμε στο άλλο άκρο, την απόλυτη ενοχή και το αυτομαστίγωμα, σαν να ήταν η κρίση ένα είδος Θείας Δίκης για τους αμαρτωλούς καταναλωτές.
Δεν υπάρχει τελείως άλλος. Αυτό που βρωμάει είναι πάντα πολύ πιο κοντά από όσο νομίζουμε. Δεν είναι ο Αφγανός εργάτης, αλλά ο μικροαστικός μας ιδρώτας από τον φόβο μιας παλιάς ευμάρειας που μας γλιστρά από τα χέρια.
Σε ένα διάσημο άρθρο του, ο Ιμμάνουελ Καντ όρισε τον Διαφωτισμό ως την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητα για την οποία ο ίδιος είναι υπεύθυνος. Στην Ελλάδα των μνημονίων και της φασιστικοποίησης, είναι επιτακτική ανάγκη ο πολιτικός αριστερός λόγος να σταματήσει να διατηρεί τον «λαό» στη βρεφονηπιακή ηλικία. Η πρώτη χειραφέτηση είναι η χειραφέτηση από τη θέση του θύματος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου